Хоёр хүн тоглож хорин хүн харна гэдэг шатрын тухай оньсого байдаг. Иймээс шатрыг голдуу хоёр хүн тоглодог. Зарим үед олон хүн өрсөлдөгч хоёрт зөвлөх байдлаар ч тоглох нь бий.
Шатрын хөлөг
Шатар тоглогч хоёр хүний нэг нь цагаан шатраар (цагаанаар) нөгөө нь хар шатраар (хараар) тоглоно. Тоглоом нь тал бүр нь 8 нүд бүхий квадрат хавтгай дээр явагдах ба үүнийг шатрын хөлөг гэдэг. Эндээс шатрын хөлөг нь нүд гэж нэрлэгдэх 64 жижиг квадратаас бүтдэг. Нүднүүдийн хилийг тодорхой болгохын тулд тэдгээрийг гэгээлэг болон бараан өнгөөр сөөлжүүлэн будаж өгдөг. Гэгээлэг өнгөтэй нүдийг цагаан, бараан өнгийн нүдийг хар нүд гэж нэрлэнэ. Шатар эхлэн суралцагч юуны түрүүнд шатрын хөлөгийг сайтар судалсан байх хэрэгтэй.
 |
Шатрыг тоглохдоо хөлгийг зурагт үзүүлсэн байдлаар байрлуулах ёстой. Цаашдаа диаграмуудад цагаан тал нь дандаа доод хэсэгт харин хар тал нь дээд талд нь байрлах болно гэдгийг тэмдэглэе. Цагаанаар тоглож байгаа талын баруун доод булангийн нүд нь цагаан байх ёстой. |
Тоглолтын явц, шатруудын байрлалыг заах зэрэгт шатрын тэмдэглэгээг ашигладаг. Үүний тулд шатрын хөлгийн бүх нүдийг тэмдэглэх шаардлагатай.
| Хэрвээ нэг тоглогчоос нөгөө тоглогч чиглэлд 8 нүдийг дайруулан шугам татвал 2-р зурагт сумаар үзүүлсэн 8 шугам бий болно. Эдгээр шугамуудыг a, b, c, d, e, f, g, h гэсэн латин үсгүүдээр тэмдэглэнэ. Цагаанаар тоглогчийн хамгийн зүүн талын шугам эсвэл хараар тоглогчийн хамгийн баруун талын шугамыг a гээд дараагийнх нь b гэх мэтээр дугаарлана. Эдгээр шугамууд нь дээрээс доошоо татагдсан тул эдгээрийг босоо шугамууд гэдэг. 2-р зурагт тасархай шугамаар үзүүлсэн босоо шугамтай перпендикуляр хэвтээ шугамуудыг татъя. Эдгээрийг хэвтээ шугамууд гэх ба 1 ээс 8 гэсэн дугаартай байна. Дугаарыг цагаанаар тоглогчийн талаас эхлэн эхний эгнээг 1 дараагийн эгнээг 2 гэх мэтээр өгнө. |
 |
 |
Хөлгийн босоо хэвтээ шугамуудыг тэмдэглэсэн болохоор бүх 64 нүдийг тэмдэглэх боломжтой болсон. Нүдийг босоо шугамын үсэг ба хэвтээ шугамын тоогоор тэмдэглэнэ. 3-р зурагт тэмдэглэгдээгүй нүднүүдийг өөрсдөө нэрлээрэй. Эндээс цагаанаар тоглогчийн булангийн нүднүүд нь a1 ба h1 харин хараар тоглогчийн хувьд a8 ба h8 байх жишээтэй. Босоо болон хэвтээ шугамаас гадна нэг ижил өнгөтэй нүднүүдийг дайруулан диагнал гэх налуу шугамуудыг татаж болно. Жишээ нь b4 нүдийг дайран a3-b4-c5-d6-e7-f8 ба e1-d2-c3-b4-a5 гэсэн хоёр диагнал өнгөрөх бөгөөд эдгээрийг a3-f8 ба e1-a5 гэж хураангуйлан тэмдэглэдэг. d7 нүдийг дайран a4-e8 ба h3-c8 диагнол өнгөрөх бол a8 нүдийг h1-a8 гэсэн ганцхан диогнал дайрах жишээтэй. |
Санамж
Шатрын хөлгийг харахгүйгээр төгс мэддэг байх хэрэгтэй.
Шатрууд
Тоглолт эхлэхэд тоглогч бүр нэг өнгийн (хар эсвэл цагаан) нийт 16 шатартай байх бөгөөд шатар бүр нь өөрийн гэсэн нэр тэмдэглэгээтэй байдаг. Шатаруудын нэр тэмдэглэгээ дүрсүүдийг доорх зургаас үзээрэй.
Тоглолт эхлэхийн өмнө шатруудыг 4-р зурагт үзүүлсэн тогтсон тодорхой байрлалаар өрнө.Тоглолтыг шатрын өрөг гэдэг.
 |
Хөлөгт цагаан шатруудыг 1 ба 2 -р хэвтээ шугамд харин хар шатруудыг 7 ба 8 -р хэвтээ шугамд байрлуулна. Шатар бүр өөрийн байрлах байрлалтай байхаас гадна нэг шатрыг нэг нүдэнд л байрлуулна. Тоглолтын эхэнд цагаан бэрс цагаан нүдэнд хар бэрс хар нүдэнд байрлах ёстойг санаж байх хэрэгтэй. Хар эсвэл цагаанаар нүүх эсэхийг шодож шийддэг. Тоглоомыг цагаан тал буюу цагаанаар тоглогч эхлүүлдэг ба түүний хийсэн 1-р нүүдлийн дараа хар тал өөрийн 1-р нүүдлийг хийнэ. Дараа нь цагааны 2-р нүүдэл, харын 2-р нүүдэл гэх мэтээр ээлжлэн нүүдлээ хийнэ. Хэн нэгэн тоглогч дараалан хоёр нүүх эсвэл нүүдэл хийхгүй байх эрхгүй. |
Нүүдэл хийхдээ өөрийн шатар байрлаж байгаа нүдэнд бууж болохгүй. Харин эсрэг талын шатар байгаа нүдэнд бууж болно. Ингэхдээ тухайн нүдэнд байгаа шатрыг хөлгөөс гаргаад байрлаж байсан нүдэнд нь өөрийн шатраа байрлуулна. Энэ үйлдлийг идэх гэж хэлнэ.
Толь бичиг
Хил - Шатрын хөлгийг a1-a4-h4-h1 ба a5-a8-h8-h5 гэсэн хоёр тэнцүү тэгш өнцөгт болгон хуваах хэвтээ шугам.
Ноёны жигүүр - e1-e8-h8-h1 тэгш өнцөгтөд багтсан хөлгийн хэсэг. Өөрөөр хэлбэл өргийн эхэнд ноён байрлаж байсан хэсэг.
Бэрсний жигүүр - d1-d8-a8-a1 тэгш өнцөгтөд багтсан хөлгийн хэсэг. Өөрөөр хэлбэл өргийн эхэнд бэрс байрлаж байсан хэсэг.
Төв - Хөлгийн төв хэсэгт байрлах d4, d5, e4, e5 нүднүүдээр үүсэх квадрат.